شاخص‌های علم سنجی:

شاخص علم و فناوری را می‌توان به عنوان آماره‌هایی که جنبه‌های کمیت‌پذیر تولید ، نشر و کاربرد علم و فناوری را  اندازه می‌گیرد، تعریف نمود.

ضریب تاثیر ( IF) یا ایمپکت فاکتور

آقای گارفیلد ضریب تاثیر مجلات را در رشته‌های علمی تهیه و در مجله گزارش‌های استنادی (JCR) منتشر کرد. ضریب تاثیر یک مجله عبارت است از نسبت بین استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی. معمولاً یک دوره  دو ساله برای بررسی در نظر گرفته می‌شود.

همه استنادها در سال Y به مقالات منتشر شده در (Y-2)+(Y-1)

---------------------------------------------------------------------------------  =  ضریب تاثیر

مقالات قابل استناد طی (Y-2)+(Y-1)

شاخص فوریت (نمایه فوری) Immediately index

 این نمایه روش دیگری شبیه عامل تاثیر  است. از نمایه فوری به منظور تعیین  سرعت استناد مقالات در یک مجله استفاه می‌شود. نمایه فوری در JCR به این صورت محاسبه می‌شود:

تعداد استنادهای دریافتی در سال X

---------------------------------------------------------------------------------     = نمایه فوری 

تعداد مقالات انتشار  یافته در سال X

شاخص مقاله داغ Hot paper

مقالاتی که خیلی سریع نسبت به مقالات مشابه در همان حوزه موضوعی و همان بازه زمانی استناد دریافت می کنند به عنوان مقالات داغ شناخته می شوند. ملاک محاسبه تاریخ انتشار نیست. انتشارات 2 سال اخیر در بازه 2 ماه اخیر مورد بررسی قرار می گیرد و انتشاراتی که در این بازه زمانی 2 ماهه بیشترین استناد را گرفته و در 0.1% مقالات دارای استناد قرار گرفته باشد. (فقط استنادات 2 ماه قبل را شمارش می شود نه کل 2 سال)

میانگین تاثیر مقاله Article Influence

میانگین تاثیر یک مقاله را (در 5 سال اول انتشارش) در اعتبار یک مجله مورد سنجش قرار می دهد. داده های مربوط از جی سی آر استخراج می شود. این شاخص با عنوان شاخص نفوذ مقاله نیز شناخته می شود.

شاخص نفوذ مقاله میانگین تاثیر هر مقاله در میان سایر مقالات یک نشریه است که میانگین تاثیر یک مقاله را (در 5 سال اول انتشارش) در اعتبار یک مجله مورد سنجش قرار می دهد. داده های مربوط از جی سی آر استخراج می شود.به نوعی مشابه با عامل ویژه است با این تفاوت که عامل ویژه ارزش و اعتبار مجلات را می سنجد.

نیم عمر متون یا قاعده کهنگی متون Literature Obsolescence

شاخص نیم¬عمر، نقش زمان را در بهره وری از اطلاعات روشن می کند.  با استفاده از این شاخص می¬توان نشان داد که آیا با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتاب ها کم م¬ شود یا خیر.  منظور از نیم عمر متون  مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد درحوز ه¬های علمی مورد نظر منتشر شده است.  به عبارت دیگر، نیم¬عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک نشریه منتشر شده¬اند. مطالعات نشان  می¬دهد که نیمی از ارجاعات )استنادها( مقالات تازه چاپ شده در دو سال اخیر، به نوشته¬های همان سال باز می¬گردد.

بعدا ز مدت ده یا پانزده سال )بسته به موضوع( مقالات رشته¬های مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست می¬دهند. علومی که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات(  دارای نیم عمر طولانی و علومی که به مباحث نوین، روزآمدی و فناوری وابستگی دارند مانند پزشکی دارای نیم¬عمر کوتاهی هستند.

نیمه عمر استناد Cited Half Life

نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سال هایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان می دهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان می کند. بدیهی است که وقتی مقاله های یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقاله ها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقاله های جدید مجله ارجاع داده می شود. این موضوع باعث می شود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان می دهد که ارزش مقاله¬های مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار می گیرند. در مجموع هرچه نیمه عمر ارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر می رود.

ارزش متیو:

یکی از شاخص های علم سنجی است که توسط موییج در سال 2006 معرفی شد. در واقع شکل اصلاح شده ضریب تأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می¬ کند. نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله¬ های یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقاله های همان مجله در همان دوره زمانی است. که عدد حاصل را با همین نسبت ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه گیری می شود. 

  

A= جمع استنادات در یک دوره 5 ساله در یک مجله

B= جمع مقالات منتشره در یک دوره 5 ساله در یک مجله

C=   تعداد کل استنادات حوزه موضوعی مورد نظر در یک دوره 5 ساله

D= تعداد کل مقاله های منتشره در آن حوزه موضوعی در یک دوره 5 ساله

شاخص اچ  (H-index) یکی از مهمترین شاخص های کیفی روز دنیا و قابل محسابه برای فرد، مجله، دانشگاه و کشور است

درسال 2005 میلادی ریاضی دانی به نام Hirsch شاخصی را برای ارزیابی برونداد علمی محققان پیشنهاد نمود که در عین سادگی و سهولت کاربرد، نسبت به سایر شیوه های متداول ارزیابی،‌دارای مزایای بسیاری است. 

طبق تعریف شاخص h  یک پژوهشگر عبارت است از h تعداد از مقالات وی که به هر کدام دسته کمh بار استناد شده باشد. اگر h مقاله از کل مقالات منتشر شده یک محقق طی n سال کار علمی، هرکدام حداقل h بار استناد دریافت کرده باشد، آن محقق دارای شاخصh  است.

شاخص اچ به این پرسش پاسخ می¬دهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزه¬های مختلف دانش بشری دارند؟ در اصل شاخص H  با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز می¬دهد. این شاخص همزمان هم به کمیت (تعداد مقاله) و هم به کیفیت (تعداد استنادات ) اهمیت می دهد. اندازه گیری دقیق شاخص اچ به میزان جامعیت پایگاه ها بستگی دارد. به همین علت معمولا شاخص اچ یک نفر در پایگاه¬های مختلف متفاوت است.

در محاسبه دستی این شاخص، تعداد استنادات به ترتیب نزولی مرتب می¬شود و تعداد مقالات با تعداد استنادات مقابل آن مقایسه می شود تا تعداد استنادات با شماره مقاله برابر یا بیشتر از آن باشد. شماره آن مقاله، نشان¬دهنده عدد H  نویسنده است.

 

شاخص ام (M-Index)

شاخص h هر پژوهشگر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان، تعداد مقالات و استنادها به آن افزایش می یابد. به همین جهت، برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آنها، شاخص M معرفی شد. این پارامتر در نتیجه تقسیم هیرش هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می آید. منظور از سن علمی، شمار سال هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می گذرد.

 

 

 

شاخص جی G-Index

یکی دیگر از ضعف¬های شاخص اچ، نادیده گرفتن مقالات پراستناد است. در سال ۲۰۰۶ شاخص G برای تکمیل عملکرد شاخص h و رفع این ضعف توسط دانشمندی بلژیکی به نام اِگه معرفی شد. در این شاخص بر خلاف شاخص هرش به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می¬گیرد وزن بیشتری داده می¬شود. بنا به تعریف شاخص g برابر است با بالاترین رتبه در لیست نزولی مقالات به ترتیبی که g مقاله اول حداقل تعداد g2 استناد دریافت کرده باشند و مجموع استنادهای مقالات تا g بزرگتر یا مساوی g2 باشد. با توجه و دقت در نحوه محاسبه G-Index درمی‌یابیم که میزان G-Index هیچ وقت کمتر از H-Index نخواهد بود.

برای برجسته کردن مقالات پراستناد و اصلاح شاخص اچ مطرح شد. بالاترین تعداد مقالات است که جی به توان 2 یا بیشتر به آن استناد شده است.

به عنوان مثال در جدول زیر عدد 6 شاخص جی است زیرا از 6 به توان 2 به بعد فراوانی تجمعی استنادات کمتر از ضریب جی به توان 2 است.

 

 

 

 

ضریب جامع ارزشی Eigenfactor

عامل ویژه مخصوص نشریات است. نشان دهنده اهمیت و اعتبار یک نشریه در جامعه علمی است نکته قابل توجه اینکه در محاسبه آن بر خلاف ایمپکت فاکتور ارجاع نشریه به خود و ارجاع توسط نشریات مختلف، متمایز می شود. در ایگن فاکتور وزن استنادهای یک مجله با رتبه بالاتر بیشتر از وزن استنادات یک مجله ضعیف تر است در حالیکه در ضریب تاثیر همه استنادها وزن مساوی دارند. در ایگن فاکتور مجلاتی مهم هستند که به تناوب توسط مجلات مهم به آنها ارجاع داده می شود.

شاخص SJR

شبیه ایگن فاکتور است اما در درون خود نرمال سازی بر اساس اندازه را بیشتر در نظر می گیرد و بیشتر به شاخص تاثیر مقاله شبیه است. این شاخص تنها به تعداد استنادات یک مجله اکتفا نمی کند و کلیه استنادات را داری یک وزن مساوی در نظر نمی گیرد، بلکه حوزه موضوعی، کیفیت ، پرستیژ و شهرت مجله استناد کننده می تواند تأثیر مستقیم بر ارزش استناد داشته باشد. در یک بازه زمانی 3 ساله محاسبه می شود. این شاخص در پایگاه اسکوپوس قابل مشاهده است.

به طور کلی نرمال سازی در این شاخص تحت تاثیر 3 عامل مهم است:

• پوشش پایگاه محاسبه کننده (میزان مجلات نمایه شده در اسکوپوس)

• تعداد مقالات منتشره در این مجلات و تعداد استنادات دریافتی هر مقاله

• جایگاه، ارزش و کیفیت مجلات.

• شاخص (FWCI (Field-Weighted Citation Impact:

شاخص‌های مختلف ارزیابی مجلات و پژوهشگران با توجه به وابسته بودن به سال تولید و انتشار، نوع مقاله و حوزۀ موضوعی، برای مقایسۀ پژوهشگران چند حوزۀ موضوعی مناسب نیستند. شاخص FWCI، شاخصی نرمال شده و فارغ از سن علمی، حوزۀ موضوعی و نوع مقاله است، که به صورت نرمال شده برای هر فرد، مقاله یا سازمان گزارش می‌شود. FWCI توسط انتشارات الزویر ابداع شده و از پایگاه Scopus و ماژول SciVal در پایگاه اسکوپوس قابل دسترسی است. این شاخص تفاوت‌های رفتار پژوهشی در رشته‌های مختلف را مد نظر قرار می‌دهد و برای محاسبه آن، سه معیار رشته یا حیطه موضوعی، سن یا سال انتشار و نوع مقاله مد نظر قرار می‌گیرد. این شاخص قابل محاسبه برای مجموعه مقالات در سطح مقاله، فرد، مجلات، دانشگاه و کشور می‌باشد. دسترسی به این شاخص در سطح مقاله هر فرد، از پایگاه Scopus و در سطح فرد، مجلات، دانشگاه و کشور از طریق ماژول SciVal امکان پذیر می‌باشد.

FWCI از نسبت استنادات به ازای هر مقاله تقسیم بر کل استنادات به ازای هر مقاله هم رشته، هم نوع و هم سن در پایگاه استنادی Scopus بدست می‌آید که حاصل این کسر می‌تواند یکی از حاالت زیر باشد:

FWCI برابر با عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی با عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا برابر بوده است.

FWCI بیشتر از عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی از عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا بیشتر بوده است.

FWCI کمتر از عدد یک، به این معنی است که متوسط عملکرد استنادی از عملکرد استنادی هم رشته، هم نوع و هم سال در دنیا کمتر بوده است.